زندگی > مهارت‌ها - همشهری دو - محمدرضا حیدری:آفتاب بازهم از سرزمین خورشید طلوع کرد و نور امید بر دل‌های خشک شده اهالی روستایی تابید ک

زندگی > مهارت‌ها - همشهری دو - محمدرضا حیدری:
آفتاب بازهم از سرزمین خورشید طلوع کرد و نور امید بر دل‌های خشک شده اهالی روستایی تابید که سال‌ها هویت خود را فراموش کرده بودند.

خشكسالي و بيكاري راهي جز كوچ از روستا و مهاجرت به شهر باقي نگذاشته بود اما با احياي هنر فراموش شده مردمان اين روستا، امروز كسي در اينجا بيكار نيست و «خراشاد» مهد توبافي (مجموعه اي از چادر شب، سفره نان، دستمال و شال) و حوله بافي كشور است. ثبت ملي توبافي و حوله بافي خراشاد افتخاري است كه امروز زنان اين روستا آن را رقم زده اند تا اين واقعيت بار ديگر نمايان شود كه با زنده كردن هنرهاي دستي مي توان ضمن كارآفريني،چرخ اقتصاد روستا را بهتر از گذشته به گردش درآورد. «فاطمه ذاكريان» بانوي هنرمند 54ساله كه سال هاست مديريت تعاوني زنان روستايي خراشاد بيرجند را برعهده دارد در حاشيه جشن ثبت ملي حوله بافي و توبافي خراشاد از روزهايي مي گويد كه براي زنده كردن اين هنر چه سختي ها و مشكلاتي را به جان خريده است. او با كارآفريني براي 290نفر از زنان روستايي گام مهمي در پيشگيري از مهاجرت روستائيان به شهر برداشته است.

هنوز هم با تلخي از آن روزها ياد مي كند. روزهايي كه هيچ كدام از اهالي روستا حرف هاي او را باور نمي كردند و او مجبور بود اين هنر را به شكل مخفي و زيرزميني شروع كند. شنيدن حرف هاي تلخ و ديدن دارهاي مخصوص حوله بافي در ميان زباله ها بارها دل او را شكست اما هيچ گاه نااميد نشد. حضور در نخستين نمايشگاه و استقبال مردم از اين هنر دستي باعث دلگرمي او شد و مردم اين روستا كه باور نداشتند هنر دستي آنها كه از قدمت 300ساله برخوردار است اينچنين با استقبال مواجه شود كم كم وارد عرصه شدند و اين هنر دوباره اين روستا را در كانون توجهات قرار داد. فاطمه ذاكريان از آن روزها اينطور مي گويد: «سال 83 وقتي مديريت تعاوني زنان روستايي خراشاد را برعهده من قرار دادند چيزي از اين كار نمي دانستم و قبول اين مسئوليت براي من سخت بود. مردم اين منطقه كشاورز و دامدار هستند و 4سالي بود كه خشكسالي زندگي مردم اين روستا را مختل كرده بود و بيكاري در ميان مردم به خصوص زنان روستايي بيداد مي كرد. تعاوني بيش از 4ميليون تومان بدهي داشت. در آن روزها به دنبال راهي بودم كه تعاوني را از اين وضعيت نجات بدهم. همسرم بازنشسته ارتش است و آن روزها پارچه مي خريدم و خودم با آن شلوار يا چادر مي دوختم تا بخشي از هزينه هاي جاري تعاوني را تأمين كنم اما اين راهي نبود كه بتواند نجات بخش باشد.

در كلاس هاي آموزش بازاريابي و فروش از تعاوني ما به عنوان يكي از شركت هاي زيان ده ياد مي كردند و اين كلمه« زيان ده» هميشه مرا ناراحت مي كرد. دوست داشتم نام شركت تعاوني ما از فهرست بنگاه هاي زيان ده خارج شود و با تلاش و پشتكار زياد سرانجام بعد از 3 سال به سوددهي رسيديم. ايده احياي هنر توبافي زماني به ذهنم رسيد كه يكي از زنان جهاد سازندگي به روستاي خراشاد آمد و به دنبال حوله هاي سنتي مي گشت. با توجه به اينكه زنان روستا اين حوله ها را براي جهيزيه دختران خود نگه مي داشتند كسي حاضر به فروش آن نبود. آن موقع بود كه ديدم اين هنر طرفدار دارد و مي توان در اين زمينه موفق بود. تنها 3 نفر از زنان روستا دستگاه توبافي داشتند كه آنها هم نه به طور مستمر و تنها به صورت مقطعي كار مي كردند. كساني كه اين دستگاه را داشتند بيشتر براي جهيزيه دختران خود يا اقوام، حوله بافي مي كردند و تمايلي براي توليد بيشتر نداشتند. وقتي پيشنهاد احياي دوباره اين هنر را به اهالي دادم برخي از آنها خنديدند و برخي ديگر نيز مسخره كردند. آنها معتقد بودند با اين كارخانه هاي بزرگ پارچه بافي و واردات پارچه ديگر كسي تمايلي به پارچه ها و حوله هاي سنتي و دستباف ندارد. با اين استدلال از طرح من استقبال نكردند و فقط 2 نفر از زنان روستا كه تمايل داشتند، به شرط اينكه كسي از كار آنها باخبر نشود پنهاني شروع به حوله بافي كردند».

• بگشاي دكان

سال83، حضور در نخستين نمايشگاه هنرهاي دستي سكوي پرتابي بود كه باعث شد فاطمه ذاكريان به ادامه راه اميدوار شود؛ «در اين نمايشگاه كه در مصلي تهران برگزار شد تعدادي از اين حوله هاي دستباف را براي نمايش و فروش در غرفه قرار دادم. نكته جالب اينكه بسياري از بازديدكنندگان باور نمي كردند كه اين حوله ها دستباف باشند و مي گفتند با ماشين بافته شده است و تنها يكي از اين حوله ها كه بافنده آن يكي از زنان سالخورده روستا بود و به خاطر ضعيف بودن چشمانش نتوانسته بود نخ هاي پاره شده را با هم پيوند بزند مورد توجه بازديدكنندگان قرار گرفته بود و مي گفتند اين حوله دستباف است. با چند قطعه عكسي كه از زنان روستا در حال كار گرفته بودم به بازديدكنندگان ثابت كردم كه همه اين حوله ها دستباف است. با توجه به جنس حوله ها كه پنبه خالص و در عين حال سبك و ضد حساسيت بود بسيار مورد توجه قرار گرفت و در اين نمايشگاه بسياري از بازديدكننده ها به من سفارش حوله دادند. اين جرقه بزرگي در زندگي ام بود و متوجه شدم هنوز صنايع دستي و هنر حوله بافي در ميان مردم جايگاه خاصي دارد. درآمد فروش حوله ها را بين زنان بافنده تقسيم كردم و همين امر به آنها انگيزه زيادي داد».

• شانه هاي توبافي صلواتي

براي شروع كار بايد وسايل مورد نياز توبافي را براي اعضاي تعاوني تهيه مي كرد. همسر خانم ذاكريان نظامي و شيفت كاري او يك روز سركار و 2 روز آزاد بود. او در اين 2روز همراه همسرش به روستاهاي اطراف مي رفت و از اهالي سراغ شانه هاي چوبي توبافي را مي گرفت؛ «بسياري از وسايل چوبي در انباري ها خاك مي خوردند و اهالي آنها را صلواتي به ما مي دادند ولي بعد از مدتي وقتي متوجه شدند كه هنر توبافي دوباره احيا شده و باعث درآمدزايي زنان روستا شده است اين وسايل و لوازم را به ما مي فروختند و ديگر خبري از صلواتي بودن نبود. با جمع آوري اين لوازم كه بسياري از آنها زنگ زده بودند بعد از شست و شو آنها را چرب مي كرديم و در اختيار زنان روستا قرار مي داديم تا با كله كشي دوباره شروع به بافتن كنند. حضور در نمايشگاه هاي مختلف و افزايش تقاضا براي اين حوله ها باعث شد تا هر روز تعداد زيادي از زنان روستايي وارد تعاوني شوند. براي آموزش اين هنر در همان سال كلاس هاي آموزشي را در روستاهاي مجاور ازجمله مود، چاج، بهدان، آسيابان و... برگزار كرديم. خبر استقبال از حوله هاي خراشاد دهان به دهان چرخيد و هر روز زنان بيشتري براي حوله بافي تمايل نشان مي دادند.»

• از خراشاد تا آلمان

سال 85 وقتي 42نفر از زنان روستايي در تعاوني مشغول حوله بافي بودند به عنوان كارآفرين نمونه استان شناخته شد. زنان روستا كم كم به خانواده اين تعاوني اضافه شدند و براي هر نمايشگاه، سفارش هايي كه از قبل گرفته بودند را اين زنان توليد مي كردند. امروز 297نفر از زنان روستايي در اين تعاوني مشغول به كار هستند و كوچك ترين آنها 7سال و بزرگ ترين آنها 85سال سن دارد. بسياري از آنها تحت پوشش بيمه هستند و درآمد اعضاي اين تعاوني نيز بين 600هزار تومان تا يك ميليون تومان است و اين درآمد با كار بيشتر افزايش نيز پيدا مي كند. خانم ذاكريان مي گويد: «خدا را شكر اين رشته نه تنها در خراشاد به يك حرفه سودآور و درآمدزا براي زنان در خانه هايشان تبديل شد بلكه به شهرها و روستاهاي ديگر نيز رفت و ما مروج آن در روستاهاي اطراف بوديم. توبافي توانست اقتصاد خانواده ها را تأمين و خشكسالي ها را جبران كند و مردم اين روستا از اين طريق توانستند زندگي شان را سر و سامان بدهند». در اين مدت حرفه توبافي و حوله بافي را در شهرهاي شيراز، مشهد، سبزوار و اصفهان آموزش داده اند و سعي كرد ه اند تا اين هنر را توسعه بدهند. توبافي هنري است كه با يك ميليون تومان مي توان تجهيزات آن را برپا و ماهانه يك ميليون تومان درآمد كسب كرد. امروز هنر توبافي در بسياري از نمايشگاه هاي صنايع دستي جايگاه ويژه اي دارد و بازار خوبي پيدا كرده است. حوله هاي توليد خراشاد بازار بين المللي هم دارند؛ «با همكاري نمايندگي وزارت خارجه توانستيم در نمايشگاه وزارت خارجه شركت كنيم و بنا شد ماهانه 5هزار حوله توليدي زنان روستايي را به آلمان صادر كنيم. تعدادي از اين حوله ها كه در بافت آنها از رنگ گياهي استفاده كرده بوديم به آلمان صادر شد اما متأسفانه واسطه ها براي خودشان جيب بزرگي دوخته اند.»

• كسي در اينجا بيكار نيست

امروز ديگردر روستاي خراشاد هيچ زني بيكار نيست و حتي در نانوايي هم كمتر زني را مي توانيد پيدا كنيد كه براي خريد نان در صف بايستد. آنها از هر فرصتي براي بالا بردن ميزان توليدشان استفاده مي كنند. فاطمه ذاكريان با بيان اينكه زنان اين روستا از همه لحظات زندگي شان استفاده مي كنند مي گويد: «همه زنان خراشاد در خانه هاي خودشان مشغول حوله بافي هستند و آنقدر اين كار برايشان درآمدزايي دارد كه حاضر نيستند ساعتي از وقت خود را در فروشگاه شركت بگذرانند به طوري كه فروشگاه اغلب بسته است يا خودم بايد در آنجا باشم. حتي در نانوايي ها نيز زنان روستا سفارش هاي خود را مي دهند و در صف نمي ايستند. امروز اقتصاد اين روستا در دست زنان است و مردان نيز در كشتارگاه مرغ كار مي كنند».

او ادامه مي دهد: «سال هاست كه با داشته هاي اين مردم خوشحال مي شوم. وقتي مي بينم كه يكي از زنان روستا كه سرپرست خانوار است با درآمدي كه از راه اين هنر به دست آورده است توانسته خانه يا ماشين بخرد از ته دل احساس شادي مي كنم. از اينكه وسيله اي شدم تا اهالي اين روستا به آرزوهايشان برسند خوشحال مي شوم». حوله بافي هنري است كه با آموختن آن مي توان زمينه اشتغال زايي براي بسياري از روستائيان را فراهم كرد. ذاكريان مي گويد: «در برخي از روستاها كلاس هاي آموزش حوله بافي برگزار شده و نزديك به 50نفر در اين كلاس ها حضور داشته اند اما بعد از مدتي وقتي پيگيري كرديم مشخص شد فقط 8نفر اين حرفه را دنبال مي كنند. متأسفانه برخي زياد اهل كار نيستند و علاقه اي به اينكه با حوله بافي كسب درآمد كنند ندارند درحالي كه در خراشاد حس رقابت وجود دارد و زنان اين روستا از هر فرصتي براي بالا بردن توليدات استفاده مي كنند و ديگر خبري از مشاجرات خانوادگي و مسائلي از اين قبيل در اين روستا نيست. آنها خودشان را در فعاليت هاي تعاوني سهيم مي دانند. البته بازاريابي در شناساندن اين محصول و فروش آن بسيار مهم است و به همين دليل سعي مي كنم خودم در اكثر نمايشگاه ها براي معرفي و فروش اين محصول حضور داشته باشم».

خانم ذاكريان ادامه مي دهد: «امروز در روستاهاي مختلف كشور هنرها و صنايع دستي بسياري وجود دارد كه به فراموشي سپرده شده است. اگر تعاوني هاي روستايي اهداف خود را بر زنده كردن دوباره اين هنرها متمركز كند شاهد زنده شدن دوباره روستاها خواهيم بود و با به گردش درآمدن چرخ اقتصاد روستايي كمتر شاهد مهاجرت روستائيان به شهر خواهيم بود. بسياري از روستائيان به دليل خشكسالي و نبود كار و درآمد مجبور به مهاجرت مي شوند درحالي كه بسياري از روستائيان ما هنرهايي را مي دانند كه اگر به عرصه توليد برسد نگاه ها را به اين روستاها جلب خواهد كرد».

• كوله باري از افتخار

كسب عنوان نخستين تعاوني اي كه بيشترين اشتغالزايي را در كشور داشته و 5سال كارآفرين برتر كشور بودن،تنها گوشه اي از افتخارات فاطمه ذاكريان در جايگاه مديريت تعاوني روستايي زنان خراشاد است. او كه در زندگي خانوادگي اش نيز يك مادر و همسر نمونه است با بيان گوشه اي از افتخارات تعاوني و كسب عنوان «بانوي بصير» مي گويد:« در سال ۸۵ به عنوان كارآفرين نمونه، سال هاي ۹۰، ۹۱ و ۹۲ به عنوان بانوي بصير و سال87 نيز به عنوان مددكار نمونه انتخاب شدم. در كنار آن سعي كرده ام با كمك همسرم نقش مادري را به خوبي ايفا كنم. 3 پسر دارم كه فرزند بزرگ ترم دانشجوي دكتري حسابداري است و فرزند دوم رئيس صندوق بنياد شهيد است. پسر كوچكم در 7ماهگي بر اثر اشتباه پزشكي معلول ذهني شد و تا امروز در 31سالگي هيچ گاه اجازه نداده ام در زندگي كمبودي حس كند و مادرم نيز در اين راه به من بسيار كمك كرده است. همسرم هميشه پشتيبان و حامي من بوده و همچنان از من در همه لحظات حمايت مي كند. به خاطر حضور در نمايشگاه هاي مختلف كشور گاهي اوقات چند روز در خانه نيستم و همسرم سعي مي كند جاي خالي مرا در خانه پر كند». مديرعامل شركت تعاوني زنان خراشاد با بيان اينكه اين تعاوني به عنوان صنايع تبديلي نمونه نيز انتخاب شده است ادامه مي دهد: نشان مرغوبيت، اصالت، نوآوري و طرح و اجرا و قابليت حضور در بازار را نيز در سال ۹۰ كسب كرديم. اما مهم ترين افتخار من و اهالي خراشاد ثبت ملي حوله بافي خراشاد است و به اين ترتيب همه دنيا حوله خراشاد را به عنوان يك برند خواهند شناخت.

• هنري كه روستا را دوباره زنده كرد

يكي از اهالي روستاي خراشاد از وضعيت كسب و كارش مي گويد

زهرا خراشادي يكي از بانواني است كه از سال 80 بار ديگر توبافي و حوله بافي را آغاز كرد و در كنار فاطمه ذاكريان به عنوان يكي از اعضاي هيأت مديره تعاوني زنان روستايي خراشاد براي ترويج اين هنر تلاش كرد. او اين روزها با همكاري يكي از طراحان لباس در تهران، پارچه هاي بافته شده را تبديل به لباس با طرح هاي زيبا مي كند. او تحول در زندگي اش را مديون توبافي مي داند و مي گويد: «روزگاري زنان روستا از توبافي يا حوله بافي اكراه داشتند اما امروز با افتخار در خانه هايشان مشغول توبافي و حوله بافي هستند. مادرم توبافي مي كرد اما ما كه جوان بوديم اين كار را مختص زنان سالخورده مي دانستيم و هيچ علاقه اي به هنر توبافي نداشتيم و تصور مي كرديم قالي بافي بسيار بهتر از توبافي است. گرچه تاجران قالي هميشه به نفع خودشان كار مي كنند، نه بافنده. چندبار مادرم را به نمايشگاه هاي صنايع دستي دعوت كردند ولي بازهم انگيزه اي در ما ايجاد نكرد اما از سال 80 وقتي وارد اين عرصه شدم، نخستين دختر جواني بودم كه توبافي و حوله بافي مي كردم».

خانم خراشادي ادامه مي دهد: «من يكي از اعضاي مؤسس تعاوني روستايي زنان خراشاد هستم. در نمايشگاه هاي مختلف با استقبال زيادي مواجه شديم و همين امر انگيزه ما را بيشتر كرد. آن سال ها نخ توبافي و حوله بافي توسط مردم روستا تأمين مي شد و آنها با كاشت پنبه و ريسندگي و رنگ آميزي، آنها را به نخ مرغوب تبديل مي كردند. در گذشته تمام پارچه ها و دستمال ها و حوله جهيزيه دختران را همين زنان روستايي تهيه مي كردند و رسم بود كه دستمال ابريشم و پارچه اي از ابريشم كه توسط مادر عروس بافته مي شد به خانواده داماد اهدا شود. البته امروز اين نخ از كارخانه اصفهان تأمين مي شود و كساني كه براي نخستين بار از محصولات توبافي يا حوله هاي بافت خراشاد استفاده مي كنند مدتي بعد دوباره سراغ آنها را مي گيرند». او از تاريخ اين هنر مي گويد: «در گذشته هنر توبافي توسط تاجران شمل، فضاي استعماري پيدا كرده بود به طوري كه هر تاجر يك روستا را در سيطره خود قرار مي داد و اهالي اين روستا تنها بايد براي آن تاجر توبافي و حوله بافي مي كردند و كسي حق نداشت آنها را به تاجر ديگري بدهد. با غباري كه هر سال چهره اين هنر را گرفت كم كم به فراموشي رفت و كمتر كسي سراغ اين هنر بومي مي رفت تا اينكه تعاوني زنان روستايي با مديريت فاطمه ذاكريان اين هنر را احيا كرد». خانم خراشادي معتقد است فاطمه ذاكريان، مديرعاملي بسيار دلسوز و مهربان است و بااخلاق خوب و صبر زيادي كه دارد توانسته همه زنان روستا را جذب تعاوني كرده و دوباره هنر توبافي را زنده كند؛ «امروز روستاي خراشاد با هنر توبافي دوباره زنده شده و اميدوارم شاهد روزي باشيم كه همه زنان روستايي با فراگرفتن اين هنر در راه اعتلاي هنر ايراني گام بردارند.»

• پارچه هاي ايراني

استفاده ايرانيان از لباس هاي نفيس با استفاده از پارچه هايي سرشار از ذوق و سليقه يكي از مسائلي است كه امروز با وجود كارخانه هاي نساجي مدرن و كاهش چشمگير كارگاه هاي پارچه بافي سنتي در كشور، تبديل به حسرتي براي كشورمان شده است. آنچه از نساجي سنتي ايران برجاي مانده، دستگاه هاي زري بافي و مخمل بافي است كه در كارگاه هاي هنرهاي سنتي سازمان ميراث فرهنگي در شهرهاي تهران، كاشان، اصفهان و يزد وجود دارد. علاوه بر آن در منطقه هاي يزد، كاشان، كرمان، خوزستان، گيلان، مازندران، آذربايجان، كردستان و كرمانشاه پارچه هايي به شيوه سنتي بافته مي شود. با تعدادي از اين پارچه ها آشنا شويد.

ترمه
پژوهشگران در مورد خاستگاه ترمه، نظريه هاي متفاوتي ارائه داده اند. برخي آن را كشميري و عده اي ايراني مي دانند. پشم يا نخ ترمه را با مواد گياهي به رنگ هاي متنوع درمي آورند. گاهي نيز ترمه را به صورت دورو مي بافند. ترمه هاي راه راه (شال محرمات) با هفت رنگ بافته مي شود. ترمه هاي كشمير طرح هاي درشت دارند و ترمه هاي كرمان داراي طرح هاي ريز و مكرر است.

زري بافي
زري بافي از صنايع دستي ايران است كه از ديرباز در كشور ما رايج بوده است. زمان پيدايش زري بافي روشن نيست ولي مهم اين است كه محصولات ابريشمي ايران از 2هزار سال قبل در آسيا و اروپا شهرت خاصي داشته است. در قبر شارلماني پادشاه فرانسه يك قطعه پارچه زري متعلق به دوره ساساني به دست آمده كه از شاهكارهاي هنري به شمار مي رود. عمده ترين ماده اوليه زري بافي ابريشم طبيعي و نخ هاي گلابتون است.

شعربافي
شعر در فرهنگ لغت به معني موي انسان يا حيوان است. در اصطلاح بافندگي نوعي پارچه ابريشمي در كاشان و پشمي و نخي آن در يزد و اصفهان رايج بوده است و به همين دليل امروزه نام خانواده هاي شعرباف در اين شهرها زياد شنيده مي شود. در بافت اين پارچه از نقشه خاصي استفاده نمي شود. امضاي بافنده كه با نشان طلايي در سر و ته پارچه زده مي شود، در تمامي كارگاه ها رايج است.

مخمل
نوعي پارچه نخي يا ابريشمي پرزدار است كه چون ابريشم از اجزاي آن است در بسياري از كتاب هاي قديم به نام مخمل ابريشمي آمده است. از نوشته هاي پيشينيان چنين برمي آيد كه مخمل بيشتر براي لباس بانوان و گاهي براي يقه، حمايل يا كلاه مردان استفاده مي شده است.

جاجيم
جاجيم، بافته اي از پشم تابيده الوان است كه عرض آن معمولا حدود 20تا 35سانتي متر است. گاهي از نخ پنبه اي براي پود نازك آن استفاده مي شود. جاجيم سنتي ترين روش بافندگي را دارد. مهم ترين مركز بافت جاجيم استان آذربايجان شرقي و به ويژه روستاهاي بخش خورش رستم از شهرستان خلخال است.

كرباس
كرباس نوعي پارچه پنبه اي ساده و سفيد رنگ است كه مصرف آن به بافت، ضخامت و نخ بستگي دارد. كرباس از پارچه هاي مناسب براي لباس هاي ساده تابستاني است. امروزه براي بافت پارچه كرباس به طور عمده از دستگاه هاي ماشيني استفاده مي شود. اين دستگاه ها از 2تا 6ورد دارد و نسبت به كيفيت پارچه از وردها استفاده مي شود.