هر جا موسیقی غلبه می‌کند شعری در کار نیست

هر جا موسیقی غلبه می‌کند شعری در کار نیست

فرهنگ > ادبیات - محمدحسین عباسی:می‌شود با این پرسش و پاسخ مهم استاد محمد‌مستقیمی(راهی) در یکی از نوشته‌هایش درباره استاد بهمن رافعی ش
فرهنگ > ادبیات - محمدحسین عباسی:
می‌شود با این پرسش و پاسخ مهم استاد محمد‌مستقیمی(راهی) در یکی از نوشته‌هایش درباره استاد بهمن رافعی شروع کرد: «راستی چرا با اینکه رافعی در عرصه ادبیات معاصر شاخص است، دیده نشده است و آنجا که باید باشد، نیست؟

تنها به این دلیل که آنجا، «ما» که نباید باشیم هستیم»! و می شود خیلی چیزهای دیگر هم گفت؛ درباره کسی که 33سال پس از انتشار نخستین مجموعه شعرش، سکوت می کند و به قول خودش، می رود که خودش را بیابد و خودش را بسازد و خودش باشد و همین می شود که قید خیلی چیزها را می زند؛ از نشریات مختلف ادبی پایتخت مثل کتاب هفته و... که آثارش را منتشر می کرده اند گرفته تا آمد و رفت ها و نشست هایی که به دیدار چهره های تأثیرگذار ادبیات و روابط تعیین کننده منتهی می شده است.

در ماه های پایانی سال گذشته، از او که حالا روزهای هشتادویکی- دوسالگی را می گذراند، مجموعه تازه ای به نام «یک دست بی صدا نیست» منتشر شده است و یک کتاب آموزشی- پژوهشی درباره شعر هم در راه انتشار دارد. بهمن رافعی معتقد است که شعر باید «کاری» و «جاری» باشد و خودش هم مثل شعرش است.

او در سخنرانی اش در تالار کتابخانه مرکزی وین (سال1390) به کوتاهی و فشردگی و در عین حال جامعیت، هنر را چنین تعریف کرده: «هنر، حرکت «زیبایی» از ناخودآگاهی به آگاهی است». و شعر خودش نیز چیزی جز این نیست. با او که موکدا می خواهد با عنوان «استاد» خطابش نکنیم، درباره شعر به گفت وگو نشستیم که اندکی از بسیارش، در ادامه، پیش روی شماست.

  • اولین مجموعه شعر شما به نام «گلزار جاوید» در سال1335 (20سالگی تان) به چاپ رسیده و تا سال1345 هم تعداد قابل توجهی از آثار شما در صفحات ادبی مطبوعات و همینطور در نشریات تخصصی ادبیات منتشر می شده است. شما در آن سال ها روابط نزدیکی هم با نامداران شعر معاصر داشتید؟

تهران رفتن گاه گاه من، بیشتر به نیت دیدارهای ادبی بود. حتی یک سال به مناسبت سیزده به در برنامه ای گذاشته بودند که به اتفاق تعدادی از چهره های شناخته شده ازجمله احمد شاملو و نصرت رحمانی به درکه رفتیم که آن موقع بیرون تهران بود ولی یک عیب کلی وجود داشت؛ در بسیاری از موارد، ما شهرستانی ها را چنان که باید، به جمع خودشان راه نمی دادند. حتی خیلی سخت اجازه می دادند که چیزی از ما چاپ شود؛ ترجیح می دادند خودشان باشند. حتی در همان کافه های مشهور از جمله فیروز و... وقتی کسی مثل من وارد جمعشان می شد، دیگر حرف های اصلی شان را نمی زدند. البته نصرت رحمانی، نه! او خیلی راحت بود و حتی به نام و ننگ هم فکر نمی کرد.

  • در این سفرها به دفاتر نشریات هم سر می زدید؟

نه! وقتی کتاب هفته آمد، من حتی «سخن» را کمتر می دیدم؛ با اینکه خوب بود. مجلات دیگر را که اصلا کاری نداشتم؛ چون محتوایشان مشخص بود؛ بازاری بود؛ بیشتر به درد آدم های متوسط می خورد؛ چیزی گیر ما نمی آمد که بخواهیم با آنها همکاری کنیم. البته خب من قبلا با آنها همکاری کرده بودم. مثلا یک شعر بلند روایی از من به نام «جاده غمناک» وسط مجله اطلاعات هفتگی با تصویر یک اسب و سوارانش چاپ شده بود. گاهی مواقع هم داستان چاپ می کردم.

  • اینها را با پست می فرستادید؟

بله. یک بار هم یکی از کارکنان اطلاعات هفتگی، یکی از داستان هایم را برده بود اسمش را عوض کرده بود و داده بود به «خواندنی ها»! نام نویسنده را هم «ر.شیوا» درج کرده بودند. از او دلیل این کارش را جویا شدم و گفت: «خب دیگر...». همین شد که گفتم دیگر شعر هم به شما نمی دهم. از اول معلم شدنم (1335) به مجلات، شعر داده بودم اما بعد از حدود 10سال، دیگر شعرفرستادن و چاپ کردن را ترک کردم. 30سال رفتم دنبال یادگرفتن. دیدم این واجب است. من باید خودم بشوم؛ حالا یا کم یا زیاد.

  • می دانم که شما به خیلی از متن های ارزشمند، سر زده اید و خوانده اید و دریافته اید. آیا متن یا فرد ویژه ای بوده که تأثیر بزرگی روی شما بگذارد و در ذهنتان جایگاه رفیع تری داشته باشد؟

عرض کنم که من خیلی از آثار را خوانده ام؛ اعم از مقاله و داستان و نمایشنامه و شعر و... . عادتی دارم که وقتی یک کتاب را می خوانم، زیر بعضی جملات، خط می کشم. گاهی ممکن است در یک کتاب 3 جلدی، زیر 20جمله خط کشیده باشم و مرا گرفته باشد. اینجا مولف کاری کرده که هیچ کس دیگری نکرده! پس ما اثری که به طور دربست بتواند تأثیرگذار باشد، نداریم.

بخشی یا جزئی از هر اثری می تواند روی من تأثیر بگذارد؛ مثل اخوان که وقتی می خواهد ماهیگیر را تصویر کند، می گوید: «تورش اندر دست / هیچش اندر تور». خب این را هیچ کس نگفته! موضوع هم موضوع تازه ای نیست اما اخوان تازه اش کرده است. «هیچ» در تور ماهیگیر است. چطور «هیچ» را آورده در تور! فقر را چطور نشان داده! فقر را همه می توانند به شکل های مختلف نشان بدهند اما اینکه چه کسی چطور نشان داده مهم است و برای نخستین بار داریم می بینیم.

« با تو دیشب تا کجا رفتم/ تا خدا وان سوی صحرای خدا رفتم/ من نمی گویم ملائک بال در بالم شنا کردند/ من نمی گویم که باران طلا آمد/ با تو لیک ای عطر سبز سایه پرورده/ ای پری که باد می بردت/ از چمنزار حریر پرگل پرده...»؛ ببینید چطور قافیه، خودش احضار می شود! اخوان توانسته این طوری حرفش را بزند. خب این را هیچ کس قبل از او به این شکل نگفته! ما اصلا احساس نمی کنیم که موسیقی دارد؛ ما داریم شعر می بینیم. هر جا که دیدی موسیقی دارد روی تو اثر می گذارد، شعری در کار نیست؛ بدان که با ابزار، کار شده است! هر جا که دیدی نه، یک عامل دیگر دارد تکانت می دهد، شعر است؛ هنر است؛ دیگر با متن، کار دارد؛ با سیرت کار دارد. اخوان، صورت و سیرت را با هم راحت ترکیب کرده است.

نادرپور، تصویرساز عجیبی است.شاملو می اندیشد. من شرح و تفسیر این موضوع را در اثری با عنوان «کیمیای شعر» همراه با نقد و نظر نمونه هایی از سروده های تعداد 10نفر از شاعران معاصر نوشته ام اما نمی توانم در این مصاحبه کوتاه به آن بپردازم.

کسانی که می گویند شعر، اندیشه نمی خواهد، باید اول اندیشه را معنی کنند! اندیشه اگر این فکرهای روزمره است که در سبک هندی دارند بیان می کنند، در شعر، مردود است؛ این شعر نمی شود! اندیشه، انرژی است. خیال، عنصر اصلی است و در شعر، خیلی کارها از آن می آید؛ می تواند اندیشه را با همه قانونمندی و دودوتا چهارتا گفتن هایش و فرمول بازی هایش که نمی توان کاری با آن کرد چون (قبول هم نمی کند و یکدنده است)، رام کند. کاری می کند که می پذیرد!

  • می شود فرامنطق.

بله. بعد، عواطف هم که یکی دوتا نیستند؛ کارشان هم «می خواهم / نمی خواهم» است؛ مثل بچه ها! متوجه هم نیست که می شود یا نمی شود! حالا خیال می آید و نشدنی ها را شدنی می کند.

  • در طول سال های سکوت، چقدر پیگیر تحولات شعر بودید؟

همیشه با این پیگیری، درگیری هنری داشته ام و تا هستم، خواهم داشت؛ زیرا هر پدیده ای به خصوص آثار هنری ـ پیوسته در حال تحول است.

  • ارتباطات شما با اعضای حلقه های ادبی جدی و به روز اصفهان چگونه بوده است؟

اصفهان، شهر بزرگی است اما این کمیت با کیفیت مورد انتظار هنری، همخوانی و هماهنگی ندارد. بیشترین حلقه های ادبی، انجمن ها بوده اند که هنوز کم وبیش هستند و من با آنها ارتباطی ندارم. از میان اهل هنر و ادبیات که با آنها رابطه نزدیک داشتم هم چهره هوشنگ گلشیری برایم برجسته تر بود.

  • از شما بیشتر، غزل منتشر شده است؛ چقدر تحولات غزل را در طول این سال ها دنبال کرده اید؟

پاسخ این پرسش را همراه با پاسخ خیلی پرسش های دیگر، در اثر«کیمیای شعر» داده ام که به خاطر طولانی بودن، نمی توانم در این بخش از گفتمان به آن بپردازم اما غزل یا هر قالب دیگر، نمی تواند ملاک گرایش من به هنر شاعری باشد بلکه ارائه شعر در هر قالبی، ملاک توجه یا گرایش من به آن قالب است که نه به عمد بلکه به ایجاب حالات درونی، خود را نشان داده است.

  • در همه این سال ها شعرهایی از شما به نام دیگران منتشر شده است؛ چرا در مقابل این رفتار، سکوت کرده اید؟

اگر «من محدود» در حکم آب در لیوان باشد متعلق و در خود شخص است که طبعا با آبی که در گستره دریاست، قابل مقایسه نیست. وقتی در شعر شاعر به خاطر «من تعمیم یافته» من های فراوانی مشترک باشند، آن شعر فقط متعلق به شاعر آن نیست. هنوز به شعر یا شعرهایی برمی خوریم که نام سراینده اش نامعلوم است اما خود شعر میان مردم، جاری است. عکس قضیه هم صادق است؛ قبل از اختراع چاپ، نسخه نویسان، رباعیاتی از دیگران را وارد سروده های خیام یا غزل هایی را وارد دیوان حافظ کرده اند که سرایندگانش گمنام اند.

  • یکی از مشکلات اساسی شاعران و نویسندگان جوان، ضعف در شناخت مقدمات ادبیات است؛ ازجمله ایرادات نحوی و... با توجه به سابقه درخشان شما در آموزش ادبیات و هنر، فکر می کنید فقدان آموزش اصولی تا چه حد به شعر آسیب زده است؟

در اثر چاپ نشده کیمیای شعر به موارد فراوانی در این زمینه پرداخته ام که اگر مورد توجه و دقت بایسته قرار گیرد، هنر و ادبیات از بسیاری از آسیب ها به مصونیت نسبی- نه کلی- خواهد رسید. جدا از این، باید پذیرفت که همانگونه که عشق هرگز نمی میرد، هنر هم هرگز نخواهد مرد و هر دوره از زمان، پرنده های نوبالی خواهد پروراند تا به بیکرانی بال بگسترند و به آفاق نامکشوف برسند و به خاطر همین است که ادبیات کهن این مرزوبوم، هنوز ماندگار است.

  • در کتاب آموزشی تان درباره شعر، به چه مسائلی توجه کرده اید؟

پایگاه هنر، جایگاه شعر، جایگاه شاعر، مراحل آفرینش شعر، زبان شعر، عوامل ساختاری شعر، نقد و تفسیر و... . منتظر خواهم ماند تا ناشری هنردوست و هنرشناس، از زاویه ای سر برآورد و به چاپ و نشر بایسته و سزاوار آن بپردازد.

بیوگرافی